Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau

Były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady.

„Ludzie ludziom zgotowali ten los”

Zofia Nałkowska, Medaliony

Auschwitz-Birkenau to światowy symbol terroru. Żywa przestroga przed radykalizmem i największy cmentarz ludzkości. 

Ten 20-hektarowy kompleks jest zlokalizowany około 70 kilometrów od Krakowa, na przedmieściach Oświęcimia – Auschwitz to niemiecka nazwa tego miasta. 

Zaledwie 3,5 kilometra dalej, w Brzezince – niemiecka nazwa wsi to Birkenau – znajduje się filia obozu znana jako Auschwitz II-Birkenau o powierzchni aż 171 hektarów. 

Istniał także trzeci podobóz – obecnie upamiętniony jedynie pomnikiem – Auschwitz III-Monowitz (wieś Monowice), który szybko stał się samodzielną jednostką skupiającą więźniów wykonujących niewolniczą pracę na potrzeby koncernu IG Farben. 

Auschwitz-Birkenau początkowo miał być jednym z wielu obozów koncentracyjnych, jakie naziści zakładali od lat 30., przeznaczonych do przetrzymywania więźniów politycznych oraz opozycyjnych i wykorzystywania ich do ciężkiej pracy – aż do zupełnego wyeksploatowania.. Pierwszy transport do Auschwitz dotarł w piątek 14 czerwca 1940 roku. Była to grupa 728 więźniów politycznych, głównie Polaków. 

Od 1942 roku misją obozu było także „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” – Endlösung der Judenfrage. Od tego czasu Auschwitz-Birkenau stał się jednym z centrów masowej zagłady narodu żydowskiego. 

Podanie dokładnej liczby ofiar obozu jest dziś niemożliwe, gdyż przed odwrotem Niemcom udało się zniszczyć część dokumentów. Historycy szacują, że w ciągu blisko pięcioletniej działalności naziści deportowali do Auschwitz około 1,3 miliona osób ponad 20 narodowości. Z tej ogromnej liczby jedynie 400 tysięcy więźniów zostało zarejestrowanych jako zdolni do pracy. Pozostali byli mordowani od razu po przybyciu w specjalnie zaprojektowanych do masowej eksterminacji komorach gazowych. Większość więźniów i ofiar stanowili Żydzi – około 85% wszystkich deportowanych i 90% zabitych, z czego ponad 900 tysięcy poniosło śmierć w komorach. Kolejne pod względem liczebności grupy deportowanych stanowili Polacy – około 140 tysięcy (około 70 tysięcy ofiar), Romowie – 23 tysiące (21 tysięcy zabitych), jeńcy radzieccy – 15 tysięcy (14 tysięcy zabitych). 

Końca wojny doczekało 200 tysięcy ze wszystkich deportowanych do Auschwitz. Pozostali zmarli z wycieńczenia, w wyniku chorób, egzekucji, a także nieetycznych eksperymentów medycznych.

Świadectwem niewyobrażalnej tragedii, jaka spotkała więźniów obozu, są opisy naocznych świadków – ludzi ocalałych z piekła. Książki takie jak Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej, Przeżyłam Oświęcim Krystyny Żywulskiej czy opowiadania Tadeusza Borowskiego są ważnym głosem tych, którzy przetrwali koszmar obozu, ale przede wszystkim niemych ofiar. Warto wsłuchać się w ich głos i wyciągnąć z tych historii lekcję, by nigdy więcej nie dopuścić do podobnego terroru. 

Muzeum

Muzeum zostało oficjalnie otwarte 14 czerwca 1947 roku, dokładnie w siódmą rocznicę pierwszego transportu do Auschwitz. Warto wspomnieć, że Miejsce Pamięci powstało dzięki zaangażowaniu byłych więźniów obozu. W 1979 roku tereny byłego KL Auschwitz-Birkenau zostały wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Są jedynym takim obiektem na liście i symbolizują pozostałe nazistowskie obozy. 

Zwiedzanie całego kompleksu trwa około cztery godziny. Wizytę zaczyna się w Auschwitz, gdzie po wejściu przez bramę z szyderczym napisem Arbeit macht frei – Praca czyni wolnym – możemy obejrzeć baraki, miejsce straceń, krematorium i komorę gazową. Wewnątrz baraków znajduje się wystawa stała. To najbardziej charakterystyczne i poruszające miejsce w muzeum, gdzie można zobaczyć fotografie czy rzeczy osobiste więźniów, piętrzące się stosy walizek, butów, protez i włosów. 

Poza wystawą stałą w muzeum znajdują się także wystawy „narodowe” – każda z ekspozycji została przygotowana przez inny kraj. Pierwszą była czechosłowacka otwarta w 1960 roku. Każda z nich ma określony temat: „Tragedia słowackich Żydów”, „Zagłada europejskich Romów”, „Zdradzony obywatel. Pamięci ofiar Holokaustu na Węgrzech” i wiele innych. Wszystkie są rozdzierającym serce świadectwem wspólnej tragedii Europy. 

Do Birkenau prowadzą tory kolejowe, którymi więźniowie wjeżdżali za „bramę śmierci”. Do dziś zachowała się także rampa, gdzie ofiary były poddawane selekcji i dzielone – na zdolnych do pracy oraz tych, którzy byli przeznaczeni do natychmiastowej likwidacji. To właśnie tam zdecydowano o losie setek tysięcy ludzi. 

Jedyna stała wystawa w Birkenau została ulokowana w budynku łaźni, gdzie odwiedzający zapoznają się z procedurą przyjęcia do obozu. Nieopodal znajdują się ruiny komór gazowych i krematoriów oraz miejsca spalania zwłok na wolnym powietrzu, które zostały zniszczone podczas wycofywania się nazistowskiej armii.